Eg fekk ikkje sett kunstnaren Töddel sitt bilete av Anne Frank med palestinaskjerf, som vart måla på eit gatehjørne i Bergen i slutten av juli 2024, før det var blitt vandalisert og malt over. Men ut frå det eg har sett i media, skapte biletet furore mange stader i verda, med sterke utsegner om dette biletet og kva ein meinte det representerte. Utsegnene var både av det støttande og det kritiske slaget. Somme utsegner kan ein trygt karakterisere som hatefulle.
Ein av dei som uttalte seg mest kritisk, var On Elpeleg, styremedlem i Den jødiske samfunnet i Bergen. I eit intervju i Bergensavisen seier On Elpeleg at biletet var ei skam for kulturbyen Bergen, og i ein oppfylgjande artikkel i same avis hevdar han at – sitat: «Man trenger ikke avanserte logiske ferdigheter for å forstå at dette «kunstverket» faller inn under definisjonen av antisemittisme.»
I denne artikkelen hevdar han at biletet – som han konsekvent omtalar som «kunstverket» – på minst fem punkt fell inn under døme på antisemittisme. Desse fem punkta er – sitat:
- Bagatellisere eller benekte betydningen av Holocaust.
- Minimere antall ofre for Holocaust i strid med pålitelige kilder.
- Fremsette demoniserende eller stereotypiske påstander om jøder.
- Sammenligne dagens politikk i Israel med nazistenes politikk.
- Holde jøder som gruppe ansvarlig for Israels handlinger.
Sjølv har eg ein heilt annan reaksjon på dette biletet, og eg vil gjerne seie litt om kva som er grunnen til det: I 1995 var eg med på å gjennomføre eit større undervisningsprosjekt i masfjordskulane, som ein del av kommunen si markering av femtiårsminnet for avslutninga av andre verdskrigen.
Arbeidet på skulane omfatta produksjon av eit hefte med tekstar og teikningar laga av elevane, samt eit kulturprogram og ei utstilling. Utstillinga var sett saman av tre hovuddelar:
Den eine delen synte formingsarbeid laga av elevar i masfjordskulane, under mottoet «Born, krig og fred».
Den andre delen synte barneteikningar utlånt av Senter for krisepsykologi i Bergen. Dette var teikningar som born i ulike krigsutsette område som Irak, Balkan og land i Afrika hadde laga i samband med traumebehandling dei hadde fått i regi av senteret.
Den tredje delen synte også barneteikningar. Desse var lånt ut frå Det jødiske muséet i Praha. Vi fekk låne 25 kopiar – muséet lånar ikkje ut originalar, av openberre grunnar – av teikningar som born i interneringsleiren i Terezín (Theresienstadt) hadde laga. Dette var ein interneringsleir for jødar busette i områda vi tidlegare kalla Tsjekkoslovakia, og for dei fleste var dette siste opphaldsstaden før dei vart vidaresende til Auschwitz. Etter det eg veit, var dette fyrste gongen slike teikningar var blitt vist på utstilling i Noreg.
Eg hugsar godt dagen då pakka med teikningane kom heim til meg i posten. Eg la pakka i fanget og opna henne. Fyrste teikninga som møtte blikket mitt, var laga av ein gut. På baksida av teikninga var det eit lite skjema med nokre få biografiske data; namn, fødestad, fødselsdato, dato ankomst Terezín, dato avreise Auschwitz, korvidt vedkomande overlevde.
Namnet og fødestaden til denne guten har eg gløymt. Fødselsdatoen hans gløymer eg ikkje: 17. januar 1928. Far min var fødd i 1928. Son min var fødd 17. januar. Hadde guten fått leve, hadde han vore godt og vel 67 år i dei vekene eg hadde teikninga hans i mi varetekt. Men guten vart myrda i Auschwitz i oktober 1942, knappe ti år før eg vart fødd.
Informasjonen bakpå dei andre teikningane fortalde same smertefulle soga: Alle borna som hadde laga teikningane vi fekk låne kopiar av, var myrda. Det var både gutar og jenter, dei fleste yngre enn guten som hadde laga teikninga eg såg fyrst.
Det var meiningsfullt å få lov til å syne fram desse teikningane, og dei gjorde inntrykk på alle som såg dei. Men for min del var det ei anna teikning som gjorde sterkast inntrykk. Minnet om denne teikninga har fylgd meg i alle år sidan.
Ho var også teikna av ein gut, men han var frå Bagdad, og teikninga hans skildra ei hending frå den andre Gulfkrigen, i 1990 – 1991.
Guten var tretten-fjorten år den gongen. Bagdad var ofte mål for amerikanske flyåtak, og guten og syskena hans hadde fått bekjed om at når flyalarmen gjekk skulle dei skunde seg til tilfluktsrommet i nabolaget.
Ein dag då flyalarmen gjekk, rakk ikkje guten fram til tilfluktsrommet i tide. Dørene var stengt, og han måtte søkje skjul ein annan stad.
Men denne dagen vart tilfluktrommet han skulle ha vore, truffe av eit missil som fyrst penetrerte taket til tilfluktsrommet og deretter ekspoloderte inne i det. Resten av familien hans var komne inn i det dei trudde var tryggleik. Då angrepet var over, var guten åleine i verda.
Det var ikkje noko spesielt med teikninga guten hadde laga. Ho synte bunkeren, framstilt som ei stor firkanta blokk. Men i taket var eit stort hol, og rundt bunkeren hadde guten laga enkle strekteikningar av menneske som låg på bakken. Døde menneske.
Bakpå teikninga hadde terapeutane skrive nokre opplysningar om guten – namn, alder, samt historia eg har attgitt over. Men det stod også dette, og eg trur det er ordrett attgitt: «On (dato) we took him on a ride in our car. We passed the bombed shelter where his family had been killed. He did not say anything. He just cried.»
Teikningane til alle desse borna lærte meg noko om skjebnefellesskap. Ingen av dei hadde del i – og slett ikkje skulda for – situasjonen dei vart ofre for. Men dei måtte betale ein høg pris for fylgjene. Og dei er ikkje åleine om dette.
Anne Frank, borna i Terezín, born i Bagdad, i Bosnia, i Gaza, i Rwanda, i Ukraina, born over alt på kloden der det foregår væpna konfliktar, deler dette fellesskapet. Og slik eg tolkar biletet, er det nettopp dette kunstnaren Töddel får så klårt fram ved å plassere eit palestinaskjerf på Anne Frank sitt portrett. Tittelen på biletet, «Death of the innocent», talar også for dette, etter mi meining.
«Man trenger ikke avanserte logiske ferdigheter for å forstå at dette «kunstverket» faller inn under definisjonen av antisemittisme.», hevdar On Elpeleg. Kan hende har han rett. Kan hende er det eitt eller anna vi ignorantar ikkje har fatta.
Difor ville eg vore takksam dersom han med enkle ord og vendingar og på ein konkret måte kunne ta seg tid til å forklåre meg korleis dette biletet bagatelliserer eller benektar betydninga av Holocaust.
Difor ville eg vore takksam dersom han med enkle ord og vendingar og på ein konkret måte kunne ta seg tid til å forklåre meg korleis dette biletet minimerer antall ofre for Holocaust i strid med pålitelege kjelder.
Difor ville eg vore takksam dersom han med enkle ord og vendingar og på ein konkret måte kunne ta seg tid til å forklåre meg korleis dette biletet framsetjer demoniserande eller stereotype påstandar om jødar.
Difor ville eg vore takksam dersom han med enkle ord og vendingar og på ein konkret måte kunne ta seg tid forklåre meg kva som gjer at dette biletet held jødar som gruppe ansvarlege for Israel sine handlingar.
Lat meg så legge til at eg kan forstå at ein og annan kan kome til verte freista til å samanlikne dagens israelske politikk med nazistane sin politikk – eller for den saks skuld politikken til andre regime som hensynslaust rammar uskuldige for å oppnå eigne mål. Det gjeld både ugjerningane i Gaza og Israel sin sjølvtekt på Vestbreidda. Men eg kan ikkje sjå at biletet i seg sjølv manar til ei slik samanlikning. Eg trur det er mogleg å peike på andre årsaker til dette.
Biletet oppe på sida er eit utsnitt av det omtala biletet, før det vart vandalisert. Foto (C) Töddel.