Nedunder kjem talen eg har halde på Nordbygda skule i Masfjorden, 17. mai 2024.
Eg trur innhaldet har relevans for folk andre stader og på andre dagar også.
Difor legg eg han ut her.
Kjære alle saman.
Til lukke med dagen! For meg er ikkje det å ynskje dykk til lukke med dagen berre ein floskel. Eg meiner på fullt alvor at vi har gode grunnar til å gratulere kvarandre og oss sjølve med at vi har ein dag som denne.
For meg er det litt spesielt å få lov til å halde tale for dagen akkurat her, på Nordbygda skule. For det er her, på skulen der eg arbeidde som lærar i nesten tretti år, at eg verkeleg vart nøydd til å reflektere over kva for ein dag dette eigentleg er, og kvifor han er så viktig for oss som er så heldige å få bu her i dette fantastiske landet.
Fyrste gongen eg høgtida 17. mai her i Nordbygda, var i 1981. Eg kom hit som ung lærar, og dirigerte skulekorps og hadde elevar mellom anna i musikk. Med meg i kofferten hadde eg tankar om 17. mai som ein slags overflatisk folkefest med sterke nasjonalistiske trekk, der folk som hadde bunad fekk høve til å lufte denne, at alle skulle ete rømmegraut anten dei likte det eller ikkje, og at innhaldet i dagen elles var å sjå ungar som sprang rundt og klemde i seg is og pølser om dagen, og bivåne vaksne som festa når kvelden og vårnatta sette inn.
Men i løpet av ein del år endra denne synet seg. Som ein del av dei årlege førebuingane til 17. mai måtte eg formidle til elevane noko av det tankegodset som er knytt til dagen. Kva var det Henrik Wergeland eigentleg sa? Kvifor er Bjørnstjerne Bjørnsom ein viktig del av 17.mai-tradisjonane våre? Kva var bodskapen til Nordahl Grieg i diktet «Til ungdomen» ? Kva i alle dagar var grunnen til at vi skulle vere så opptekne av Bjørn West-karane og det dei gjorde mot slutten av krigen?
Ved at eg arbeidde med å førebu elevane på kva som skulle skje den 17. mai, og ikkje minst kvifor, vart eg sjølv gradvis meir og meir merksam på alle dei verdiane som ligg i tankegodset knytt til 17. mai. Det er verdiar som fridom, likestilling, offervilje, identitet og fellesskap. 17. mai er, eller kan i alle fall gi oss, eit høve til å lyfte fram noko av dette, slik at desse verdiane ikkje berre vert honnørord som vi tek fram og bles støvet av innimellom, men verkeleg vert verdiar som vi tek med oss inn i dagane våre, av di vi vert minna om dei og hjelper kvarandre til å halde dei i hevd.
Tidlegare nemnde eg tre forfattarar. Den eine var Henrik Wergeland. Det er fleire grunnar til at han bør nemnast på denne dagen, og eg vil ta fram to:
Den eine grunnen er knytt til det som mange reknar som Noregs fyrste nasjonalsong. Den vart laga i 1771/72 i studentforeininga Det norske Selskab i København av ein student frå Trondheim, Johan Nordahl Brun. Han vart for øvrig seinare biskop i Bergen og skreiv Bergens «nasjonalsong», «Jeg tog min nystemte». Denne songen, som heiter «Norges skaal», byrjar slik:
For Norge, Kjæmpers Fødeland, Vi denne Skaal vil tømme,
Og naar vi først faae Blod paa Tand, Vi sødt om Frihed drømme;
Dog vaagne vi vel op engang Og bryde Lænker, Baand og Tvang;
For Norge, Kjæmpers Fødeland, Vi denne Skaal udtømme!
No skal det leggjast til at dette ikkje var noko ordinær drikkevise, knytt til fest og fyll. På 1700-talet var det god skikk i selskapslivet å skåle for det ein sette høgt eller hadde respekt for, så dette var ein song til ein skål som føydde seg inn i rekkja av formelle skålar, som Kongens skål, Dronningens skål, Fedrelandets skål, og så bortetter.
Henrik Wergeland kjende nok godt både til songen og samanhengen songen stod i. Men han må ha tenkt at han hadde god grunn til å gjere noko med innhaldet i han, så han laga ein alternativ songtekst, og kalla resultatet for Smaagutternes Nationalsang. Den begynner slik:
Vi ere en Nation vi med, vi små, en alen lange.
Et Fedreland vi frydes ved, og vi, vi ere mange.
Vårt Hjerte vet, vårt Øye ser, hvor godt og vakkert Norge er.
Vår Tunge kan en Sang blant fler’ av Norges Æressange.
Henrik Wergeland var tydeleg på at borna var ein sjølvskriven del av det norske fellesskapet. Men Henrik Wergeland var også tydeleg på ein annan sak. Det gjaldt eit punkt i §2 i Grunnlova frå 1814, som slo fast at «Jøder ere fremdeles udelukkede fra Adgang til Riget». Dette var noko Henrik Wergeland kjempa hardt imot, både i skrift og tale. Men han fekk aldri oppleve fruktene av arbeidet sitt på det feltet. Då denne setninga vart teken ut av lova i 1851, hadde Henrik Wergeland vore død i seks år.
I ettertid har historikar studert kvifor ei slik setning kunne finne sin plass i Grunnlova den gongen. Det kan sjå ut som at fordommar mot jødar var ei sterk drivkraft. Jødar hadde mange stader ord på seg for å vere upålitelege og illojale mot samfunnet dei levde i. Slike fordommar har vist seg seigliva, og forfylgjingar jødar i mange land og i ulike tidsepokar har måtta gjennomleve på grunn av dette, nådde eit grufult klimaks under Holocaust.
Så skulle ein tru at alt var så mykje betre no, når vi alle så vel kjenner til kva lagnad mange jødar fekk under andre verdskrigen. Men nei, slik er det ikkje. Lat meg ta eit syrgjeleg aktuelt døme: I kjølvatnet av Israel si brutale framferd på Gazastripa dei siste månadane kan det sjå ut som om eit latent jødehat no er i vokster over alt i verda.
Ein kan lese om jødar som fryktar for tryggleiken til seg sjølv og sine næraste, om jødar som ikkje lenger torer bere symbol som Davidsstjerna eller den tradisjonelle kalotten, kippah-en, i det offentlege rommet, av di dei må rekne med å verte utsett for represaliar for det.
Dette til tross for at desse aldri har hatt noko med krigen i Gaza å gjere.
Dette til tross for at mange jødar verda rundt har vore tydeleg kritiske til Israel si krigføring i Gaza.
Dette skjer over alt, også i vårt eige land. Eg skulle ha likt å vite kva Henrik Wergeland hadde tenkt om det. Eller forresten – eg trur eg veit det.
Så vil eg gjerne få leggje til at det ikkje berre er jødar som er utsette for fordomsfull hets, av di dei tilhøyrer ei bestemt gruppe i samfunnet. Eg vil nemne ei gruppe til: muslimane.
I det offentlege rom manglar det ikkje på utsegner knytt til islam og muslimar, og mange av desse utsegnene har eit innhald og ein form som må vere svært vanskeleg for ein vanleg muslim å skulle møte og forhalde seg til. Eg er sterkt kritisk til mykje av dette, for eg fryktar at ved å spreie slike fordommar, sår ein mistru mellom folk, noko som kan få alvorlege fylgjer for landet vi lever i, og for oss som lever i det.
Ved å så mistru til andre, byggjer ein skilje mellom menneske. For kven vil vere i lag med folk ein mistrur? Og kven vil vere i lag med folk som mistrur ein? Eg fryktar at dette er ei sikker oppskrift på eit oppdelt samfunn, eit samfunn av parallelle småsamfunn. Det er vi ikkje tente med.
Ikkje må det vere slik, heller. Livet har lært meg at det går godt an å ha det fint i lag med menneske som er skrudd litt annleis saman enn det eg sjølv er. Men det kom ikkje som noko sjølvsagt for meg :
Då eg var gutunge, høyrde eg nokre av dei vaksne fortelje om ein kar i nabolaget som hadde reist til København og teke seg arbeid der, fordi han var «sånn». Kva det ville seie å vere «sånn», hadde eg inga klår formeining om på den tida, men eg forstod av måten dette vart sagt på, at det å vere «sånn» slettes ikkje var bra.
Seinare forstod eg at å vere «sånn» var ei omskriving for det å vere – for å nytte eit moderne uttrykk – skeiv. Og i mange år hadde eg ei slags diffus oppfatning av at det å vere skeiv, var noko suspekt og skambelagt. Det hadde praten dei vaksne mellom lært meg.
Men som ung vaksen fekk eg ein gong kjennskap til at ein kompis eg hadde hatt i fleire år, var skeiv. Eg hugsar godt kor overraska eg vart. Men eg hugsar også at eg tenkte at dette slett ikkje ikkje gjorde noko til eller frå. Fyren var framleis den same kjekke kompisen som han alltid hadde vore, og eg hadde ingen sakleg grunn til å tenkje annleis om han på grunn av det eg no hadde fått vite. Så kvifor skulle eg endre syn på han?
Og det same tenkjer eg den dag i dag. Men det gjer slett ikkje alle. Då det mest kjende symbolet for dei skeive, regnbogeflagget, vart heist ved Eidsvoldsbygningen 21. april 2022 som ein del av markeringa av at det var femti år sidan homoseksulle aktivitetar mellom menn vart avkriminalisert i Noreg, var det mange som reagerte negativt, og ga klårt uttrykk for det.
Men slik eg ser det, markerte denne handlinga at storsamfunnet etter kvart har akseptert sanninga i det som Kong Harald så fint sa i ein tale i samband med markeringa av 25 års jubiléet sitt som konge av Noreg – og eg siterer: «Nordmenn er jenter som er glad i jenter, gutter som er glad i gutter, og jenter og gutter som er glad i hverandre.» Då kan ein sjå på denne flaggheisinga som eit lite, men viktig, bidrag i arbeidet for å ta vare på det eg trur kan hende er den viktigaste ressursen Noreg har, nemleg eit ope og inkluderande samfunn.
For å forklåre kvifor eg meiner at eit ope og inkluderande samfunn er den viktigaste ressursen vi har, må eg dvele litt ved kva vi får når storsamfunnet ikkje er ope og inkluderande. Då får vi utanforskap.
Utanforskap er eit ord som dukkar opp i mange ulike samanhengar. For ganske nøyaktig eitt år sidan googla eg ordet, og fekk 331.000 treff. Då eg gjorde same søket for nokre dagar sidan, fekk eg over 400.000 treff.
Dei siste åra er utanforskap i stadig større grad sett på som eit stort samfunnsproblem. I ein rapport frå 2021 vert det anslått at utanforskap kostar samfunnet over 300 milliardar kroner i året, mellom anna i form av tapt arbeidsinnsats og skatteinntekter, i form av kriminalitetsførebyggjande tiltak og tiltak for å bøte på fylgjene av kriminelle handlingar, og i form av overføringar av trygd til dei som er hamna utanfor fellesskapet.
I tillegg kjem dei personlege kostnadane ved utanforskap, i form av dårlegare livskvalitet for dei som står utanfor, med dårlegare helse og kortare livsløp som ein ikkje uvanleg konsekvens. Og hamnar eit menneske fyrst i utanforskap, skal det gjerne store ressursar til for å hale vedkomande inn att.
Samfunnsøkonomisk er det truleg billigare å drive med førebyggjing enn skadeutbetring. Men det er dessverre slik med alt førebyggjande arbeid: Dersom det fungerer, ser ein gjerne kostnadane ved arbeidet som vert gjort, medan ein ikkje kan sjå beløpa som ein måtte ha brukt til skadeoppretting dersom ein ikkje hadde førebygd. Dei positive resultata er rett og slett usynlege. Dermed kan det vere lett for dei som styrer å la seg freiste til å nytte midlar til andre gode og kan hende meir synlege tiltak. Men som kjent: ein skal ikkje alltid la seg freiste.
No er det heller ikkje sikkert at alt slikt førebyggjande arbeid skal gjerast av storsamfunnet. Det kan gjerast mykje godt arbeid oss einskildmenneske imellom, også. Og det treng ikkje alltid koste stort.
Dette fekk eg ei fin påminning om då eg sat og høyrde NRK Hordaland ein morgon for ikkje mange dagane sidan. Stortingspresident Masud Gharahkhani fortalde frå tida etter at han som femårig iransk flyktning kom til Noreg. Etter eit års tid på asylmottak hamna han og familien hans i Skotselv, ikkje langt frå Drammen. Her møtte dei nabokjerringa, Pia.
«Pia kom tidleg og banka på døra,» fortalde Stortingspresidenten. «Ho og heile lokalsamfunnet tok godt vare på oss. Eg vart Masud frå Kopperud, ikkje Masud frå Iran. Vi var veldig heldige, vi har hatt veldig varme og gode menneske rundt oss.»
Vidare fortalde han om alt det sosiale han som skotselvbuar var med på. Det var alt frå fellesskap med medelevar i klassen, til fellesskapet i fotballaget og i kyrkja. Ja, muslimen Masud deltok på konfirmasjonsundervisninga saman med jamnaldringane.
Dette siste fkk meg forresten til å tenkje på ein mann eg hadde norskopplæring med her i kommunen. Xeladin, som han heitte, kona Shemshie og dei tre døtrene deira budde på Sandnes, og eg hadde gleda av å undervise dei to vaksne i norsk. Dei kom frå Kosovo, og var muslimske kosovoalbanarar. Før krigen på Balkan som førte til at dei kom som flyktningar til Noreg, budde dei i ein landsby der det i nabolaget budde ortodokse kristne, katolikkar og muslimar i ei god blanding.
Eg gløymer ikkje svaret eg fekk då eg ein gong spurde han kva han og familien hans gjorde når dei kristne naboane deira feira jul og påske og andre kristne høgtider. Han svara: «Då vitjar vi dei og feirar høgtid saman med dei. Og når vi feirar våre høgtider, kjem dei og feirar desse saman med oss.»
Eg trur den gode Xeladin minna meg på noko vesentleg denne dagen. Vi kan godt vere ulike og tenkje og tru ulikt. Men det treng ikkje hindre oss i å vere saman, til å dele gode opplevingar med kvarandre. Å vere delar av eitt stort fellesskap.
Desse hendingane – og andre, som eg ikkje rekk å nemne her – har gjort det klårt for meg at det går fint an å ha eit godt fellesskap med folk som er til dels radikalt ulik ein sjølv. Det kan til tider krevje at ein arbeider litt med seg sjølv og sine eigne fordommar og forventningar. Toleranse er ein eigenskap som ikkje alltid kjem gratis.
For toleranse er ikkje det same som kritikklaust å godta alt ein vert presentert for. Å vere tolerant er ikkje det same som å gi opp eigne meiningar, haldningar og verdiar. Å vere tolerant er å ha vilje til å stå i ubehaget med å vere usamd, vilje til å tole at vi er ulike.
Men toleranse er ikkje berre krevjande. Å vere tolerant kan gi uante gevinstar. Vi kan oppleve at eit medmenneske er noko anna og så mykje meir enn vi trudde på førehand. I vers seks av nasjonalsongen vår, i eitt av dei versa som vi nesten aldri syng, skildrar Bjørnstjerne Bjørnson dette:
Fienden sit våben kasted, op visiret fór,
vi med undren mod ham hasted; ti han var vår bror.
Ja, vi kan oppleve akkurat dette: Når vi vel å leggje frå oss fordommar vi har mot kvarandre og vågar å møte kvarandre slik vi er, oppdagar vi kan hende at vi ikkje er så ulike kvarandre som vi har gått rundt og innbilt oss. Kan hende oppdagar vi at skilnaden mellom «oss» og «dei andre» ikkje er større enn at han går godt an å leve med.
At vi trass våre ulikskapar kan stå saman, side ved side, som eitt fellesskap, vil vere ein styrke for oss alle, både som einskildmenneske og som samfunn. Og styrke treng vi, for sjølv på ein festdag som denne kan vi ikkje underslå at vi rekne med å skulle handskast med store utfordringar i tidene som kjem.
Stikkord her kan vere krig og klimakrise. Sjølv om vi kan vone at dei direkte fylgjene av dette ikkje kjem til å merkast så godt her heime, så vil alt som skjer ute i verda, ha konsekvensar for oss også. Og kva framtida vil by oss av utfordringar, veit vi ingen ting om. Då er det godt å vite at ein ikkje står åleine.
Eg trur det var dette som låg Kong Harald så på hjartet i talen eg siterte frå litt tidlegare her. For på slutten av talen sa han:
Mitt største håp for Norge er at vi skal klare å ta vare på hverandre.
At vi skal bygge dette landet videre – på tillit, felleskap og raushet.
At vi skal kjenne at vi – på tross av all vår ulikhet – er ett folk.
At Norge er ett.
Det er opp til kvar og ein av oss å bidra til at Kongen sitt håp vert røyndom.
Biletet over syner ei 17. mai-feiring med eit visst internasjonalt tilsnitt.
Det er fint at vi kan setje pris på andre land også – til og med på nasjonaldagen vår!
Biletet er eit utsnitt av eit fotografi, teke i Svolvær 2014, av ei dame frå Singapore.
Biletet er atgitt med løyve.