Når eg er på reis, anten det er her til lands eller utanlands, prøver eg å få til eit besøk eller to til ulike kyrkjebygg. Kona mi seier at medan andre driv med øyhopping, driv eg med «kyrkjehopping». Det er lenge sidan eg slutta å telje kor mange kyrkjer eg har vitja, men det er ikkje få. Fleire av dei har vore over 1000 år gamle. Nokre ligg i Noreg, andre i ulike europeiske land.
Tidvis har eg delteke på ulike seremoniar i slike kyrkjer. Til dømes har eg prøvd å gå til evensong når eg har vore i England, og her til lands har eg opplevd å få vere til stades under ei høgmesse med barnedåp i ei stavkyrkje.
Når eg ser attende på dette, er det to fenomen som slår meg:
- Det eine er kor mangslungen den kristne kulturen er, både i form og innhald.
- Det andre er korleis ein ser at alle desse kulturuttrykkja byggjer på ein og same grunn: den kristne trua og læra.
Kan hende kan eg kalle dette for «mangfald og einskap». Mangfald i einskapen, einskap i mangfaldet. Dette mangfaldet gjer seg til kjenne på ulikt vis, og innan ulike kunstartar. Ein finn det innan så ulike uttrykk som musikk og måleri, arkitektur og poesi.
Ofte kan ein sjå at det eine kunstuttrykket refererer til eit anna uttrykk. Salmeskatten vår, til dømes, byggjer på eit samvirke mellom poesi og musikk, og kan vi eigentleg sjå for oss eit kyrkjerom uten innslag av bilete og skulptur?
Men anten det er ord eller tonar, bilete eller bygningar, fyller dei same funksjonen: Dei byggjer opp under og tydeleggjer innhaldet i kristen tru og tradisjon. I det fylgjande vil eg forsøksvis skrive litt om dette, med utgangspunkt i nokre av dei kulturuttrykka som eg har møtt på min veg.
NB: Dei fleste bileta i denne artikkelen kan gjerast større ved at ein peikar og klikkar på dei.
Som eg alt har skrive, oppsøkjer eg svært gjerne kyrkjebygg når høvet byr seg. For meg er det å kome inn i ei kyrkje ei samansett oppleving. Å oppleve rommet – eller for mange kyrkjer sin del, romma – og å sjå korleis utsmykkinga av kyrkja byggjer opp under den kristne trua og tradisjonen – eller snarare, tradisjonane – spelar på så mange sansar, og samstundes til kunnskap og intellekt.
Eit kyrkjebygg kan i seg sjølv vere utforma slik at det fortel noko om den kristne trua. Eg vil dele nokre døme på dette.
Det eine er plasseringa av kyrkjebygga i landskapet. Som ein hovudregel er kyrkjene bygd i aust-vestleg retning, med alter på austveggen. Kyrkjelyden sit vend med ansikta mot aust, mot soloppgangen. Det er derifrå den nye dagen skal kome.
Det andre er utforminga av dåpssakristi ein kan sjå i ein del kyrkjer. Ikkje sjeldan er dei åttekanta, og det er også nokså vanleg at døypefonten har eit åttekanta grunnriss. Dette er neppe tilfeldig. I romarriket hadde ofte bygg med tilknytning til kulten, til dømes tempel og mausoleum, ein åttekanta form, og i kristen numerologi var åttetalet eit symbol for at noko nytt skulle kome. Dei sju dagane i veka var over, med den åttande kom ei ny veke. Det er også dei som hevdar at å utforme dåpskapellet som eit mausoleum heller ikkje er tilfeldig: I dåpen døyr Den gamle Adam, og Den nye Adam stig opp av vatnet.
Det har også skjedd at den tekniske utforminga av sjølve kyrkjebygget og funksjonane til delane bygget er sett saman av, vert nytta som bilete på ulike omgrep innan kristen lære og tru. Eit veldig interessant døme på dette finn vi «Gammelnorsk homiliebok», ei samling kyrkjelege tekstar frå 1100-talet. Her finn vi ei sokalla kyrkjedagspreike, truleg er ho halden i på datoen for innviinga av ei kyrkje, eller på minnedagen for helgenen nett denne kyrkja har vore kalla opp etter.
Han som har laga preika, må ha vore medviten om at mange av tilhøyrarane var vel fortrulege med korleis ulike bygningsdelar fungerte saman, og han har teke utgangspunkt i dette til å lage ei preike som er basert på at tilhøyrarane har denne kunnskapen.
Preika er for lang til å verte attgitt her, men den er å finne i homilieboka som det er laga til ein peikar til litt lenger oppe i artikkelen.
Ein grundigare gjennomgang av denne preika, som gjerne vert skalla «stavkyrkjepreika», kan ein finne ved å peike og klikke her.
Biletet til dette underkapitlet er for øvrig teke under preika i ei stavkyrkje, nærare bestem i Lomen kyrkje i Valdres, ein søndag det var gudsteneste med barnedåp der. Preikestolen er høvesvis ny – den kom nok etter reformasjonen. Men bak presten kan ein sjå litt av konstruksjonen av kyrkja. Mellom anna kan ein sjå ein av stavane, dei store stokkane som er ein viktig del av konstruksjonen, og som har gitt namn til denne kyrketypen.
For mange år sidan hadde eg ein samtale med musikkforskaren Ingrid Giertsen, som er ein av våre fremste kjennarar av norsk religiøs folkemusikk. Ho fortalde at ho delte religiøs musikk opp i to kategoriar, som ho kalla «innovermusikk» og «utovermusikk».
Med «innovermusikk» meinte ho musikk som fyrst og fremst retta seg mot utøvaren sjølv. Meditativ musikk, med andre ord.
Med «utovermusikk» meinte ho musikk der utøvaren retta seg mot eit publikum, og på den måten formidla noko frå menneske til menneske.
For meg har dette vore ei nyttig oppdeling, av di ho seier noko om korleis denne musikken var tenkt å skulle fungere. Og sjølv om grensene mellom desse to kategoriane ikkje alltid er like klåre, kan dei vere til hjelp for å forstå korleis musikken er tenkt brukt.
Difor vil eg her og no dele nokre døme på det eg opplever som «innovermusikk», «utovermusikk», og noko som kan vere både det eine og det andre. (Musikken er henta frå YouTube, og eg seier meg lei for at det truleg vil føre med seg eitt og anna generande reklameinnslag. Men hald ut – ventestunda er vonleg verdt det..)
Fyrst litt innovermusikk
Eg startar med ein opptak av Ragnar Vigdal (1913 – 1991), ein nestor blant utøvarane av norske religiøse folketonar. Han var frå Vigdal i Luster i Sogn. Kjeldene for musikken han formidla, var folk frå området som kom saman til oppbyggelege møte rundt om i heimane. Ragnar fortalde frå då han som liten gut sat under stovebordet heime og høyrde dei vaksne sitje kring bordet og synge desse songane. Dette er ikkje musikk berekna for andre enn dei som var til stades kring bordet og deltok i songen, med andre ord for dei sjølve.
På opptaket ein kan høyre her, er Ragnar Vigdal akkompagnert på hardingfele av Knut Buen.
Eit interessant trekk med denne syngestilen, er alle «krullane» – melismane, som det heiter på fagspråket – der einskilde ord og/eller stavingar som vart opplevd som særs viktige, vert sungne over fleire påfylgjande tonar. Det gjev utøvar (og for den saks skuld tilhøyrar) tid og høve til å fokusere litt ekstra på ordet. Dette er for øvrig ein syngemåte som vi kjenner att frå gregoriansk musikk, ein tradisjon som er langt over 1000 år gamal.
I songen til Ragnar Vigdal var det ordet som spelte hovudrolla, og musikken innordna seg det. No kjem eit døme på at innhaldet i teksten vert formidla gjennom musikken, i minst like stor grad som gjennom orda.
Biletet over : Ragnar Vigdal utanfor Nordens hus på Færøyane.
Fotograf : Jon Moberg Eigar av biletet : Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane
Så litt utovermusikk
Musikken som det her er ein peikar til, er komponert av Johann Sebastian Bach. Det er eit utdrag frå hans messe i h-moll. Ei slik messe er som regel sett saman av liturgiske tekstar på latin, og eg har vald eit utsnitt av trusvedkjenninga, eller Credo. Det er den delen som på norsk er slik:
«… vart krossfest, døydde og vart gravlagt.
Stod opp frå dei døde tredje dagen…»
Musikken til teksten i den fyrste lina er basert på ein kort melodi, eit tema med tonar som beveger seg nedover. Alt gjev inntrykk av resignasjon.
Men så kjem oppstoda, og for ei oppstode! Ein meir enn fornemmar jubel og glede. Stemningsskiftet er ikkje til å ta feil av.
Ein må rekne med at mange av dei som høyrde denne messa, i liten grad hadde latinkunnskapar. Difor er det ikkje sikkert at dei forstod kva «crusifixus» og «et resurrexit» tyder. Men det er neppe grunn til å tru at dei ikkje fornemma bodskapen gjennom berre å lytte til musikken.
Dette er «utovermusikk» så god som nokon.
Det er freistande å kome med eit nok døme til på utovermusikk, men denne gongen frå ein heilt annan musikksjanger. Den tyske punkdronninga Nina Hagen ga i 2010 ut ein cd, «Personal Jesus» med kristen musikk. Songen «Gods radar», som ein kan høyre i eit konsertopptak her, er henta frå denne plata. Både song og sceneframføring kan stå som eit sterk understreking av at kristen tru vert formidla gjennom musikk i mange og svært ulike sjangrar og uttrykk, utan at det rører ved sjølve bodskapen som vert boren fram.
Til sist eit døme på musikk som både er innovermusikk og utovermusikk
Her er ein peikar til eit konsertopptak med den serbiske songaren og dirigenten Divna Ljubojevic, som saman med sitt eige kor Melodia og eit mannskor framfører Fader Vår på kyrkjeslavisk, tonesett og arrangert av den russiske komponisten Nikolai Kedrov.
Som ein vil sjå, er opptaket henta frå ein konsert, og det kan sjå ut som om koret står på ein scene. Men slektskapet med stilen i songen til Ragnar Vigdal er tydeleg, og dette er opphavleg musikk i ein tradisjon som både tente som meditativ musikk for utøvarane, til dømes i eit kloster, og som liturgiske innslag i gudstenester i kyrkjene. Ein kan leggje merke til at publikum står medan denne songen vert framført.
At denne musikken har teke steget ut frå kyrkje og kloster til konsertsal, ser eg som eit teikn på at dette er musikk som talar til menneske i ei verd som ser ut til å verte meir og meir sekularisert.
Det er mi meining at biletkunst er for auga det same som muikk er for øyrene. Via biletkunst og musikk nyttar vi sansane våre til å få del i opplevingar og innsikt. Desse sansane kan vi nytte på fleire måtar: Når vi kan lese, kan vi tileigne oss ord ved hjelp av synssansen. Forstår vi orda vi høyrer, kan vi tileigne oss ord gjennom hørselen. Men vi kan også direkte ta til oss bodskapen i musikk, slik det er skildra tidlegare, og sameleis kan vi ta til oss meiningsinnhaldet i eit bilete, berre gjennom å betrakte det.
I vestkyrkjene vart bilete med religiøse motiv ofte sett på som illustrasjonar av dei bibelske forteljingane og andre forteljingar som er knytt til kyrkja sin tradisjon og lære. Då folk flest ikkje kunne lese – og bøker dessutan var sjeldne og kostbare – vart slike bilete gjerne sett på som «Fattig manns Bibel».
Skulle folk sjå desse bileta i kyrkjene, måtte bileta vere store. Mange stader vart dei felt inn som glasmosaikkar i vindauga. I dag går vi rundt og beundrar estetikken i slike glasmåleri. Men ser vi nøye etter, er dei ikkje alltid like vakre, dei forteljingane som vert avbilda.
Biletet attmed kan stå som eit godt døme på dette. Det er datert til rundt 1520, og syner Herodes menn som drep alle born under tre år i Betlehem. Biletet, som er teke av Lawrence O P, er attgitt med løyve.
I austkyrkjene vart tradisjonane knytt til bruk av religiøse bilete ganske annleis. Her vart det etter kvart utvikla ein tradisjon med bruk av spesielle bilete – ikon. ( Ordet «ikon» kjem for øvrig frå det greske ordeit «eikonos», som tyder «bilete». ) Ikona vart hengd opp på veggane i kyrkjene og gjerne på ein vegg i stova heime hos folk.
Ikona vart ikkje så mykje til å illustrere ei fortald eller skriven historie, som til å formidle tru og lære på ein meir direkte måte. Biletet vert sett på som ein slags port inn mot dei personane som er vist på ikonet. Vi ser dei slik dei er no – ikkje som skikkelsar av kjøt og blod i denne verda, men som personer som høyrer heime i den himmelske verda.
Av den grunn er framstillinga av personane lite naturalistisk, og omgjevnadane er heller ikkje nauturtru attgitt. Eit spesielt fenomen er bruk av det ein gjerne kallar omvendt perspektiv. Linene i bileta peikar ikkje mot eit spesielt forsbinningspunkt i bakgrunnen, slik vestleg teiknestil ofte legg opp til. I staden er det som om forsvinningspunktet er det betraktaren står, på framsida av biletet.
Mykje kan seiast om ikon og ikontradisjon, og eg har forsøksvis begynt å samle meir informasjon i artiklar ein kan finne ved å peike og klikke her.
Men bruk av bilete har ikkje vore utan motstand. Biletstormarar finn ein i mange miljø og til ulike tider, og gjennom historia har vi sett sterke motforestillingar mot til dømes bruk av bilete i kyrkja. Til dømes var det ein periode her i landet at altertavlene i ein del kyrkjer hadde bibelord som einaste utsmykking. Illustrasjonen attmed syner ei sokalla «katekismetavle». Interessant nok er delar av teksten på latin. Meir informasjon om denne tavla kan ein finne ved å peike og klikke her.
Avslutningsvis vil eg berre minne om at same praksisen som har medført at vi har slike katekismetavler, gjer at ein i mange moskéar – men også i muslimske heimar og verdslege bygg – finn liknande bruk av den heilage skrifta: Tavler, fliser, bordar, broderi, teppe med sitat frå Koranen, vakkert utført med kaligrafisk skrift.
Då Martin Luther i si tid omsette Bibelen til tysk, var dette med eitt føremål: å gi alle – uavhengig av om dei kunne latin eller ikkje – tilgjenge til innhaldet i Bibelen. Johann Gutenberg si oppfinning av dei lause typane revolusjonerte boktrykkarkunsten, og gjorde at folk flest i løpet av høvesvis kort tid fekk eit anna forhold til Guds ord. Det vart ei demokratisering frå at lesing av Bibelen kun var for ein snever religiøs elite til at så å seie kven som helst ved sjølvsyn kunne lese kva som stod i Skriftene.
Men også på andre måtar kunne ord formidle den kristne trua og læra, og bruken av salmar er eit godt døme på akkurat det. Her kunne diktaren formidle si tolking av trussanningar på ein måte som var forståeleg for folk flest. Ein kan godt seie at folk fekk tilgjenge til truslæra gjennom å synge henne.
Eit godt døme på korleis ein salmetekst på meisterleg vis kan kombinere gamal- og nytestamentlege referansar med poetisk biletbruk, alt innan eit lite format på tre vers med fire liner i kvart vers, er salmen «Det hev ei rose sprunge», som biskop Peter Hognestad gjendikta frå tysk til norsk for om lag 100 år sidan. Den som vil, kan lese meir om denne vakre julesongen i julekalenderen min her på heimesida, frå 20. desember. 
Huspostillen var ei bok som fantest i mange heimar. Dette er ei samling med oppbyggjelege tekstar, ei for kvar dag i året.
I eit grisgrendt land som vårt var det ikkje alltid så lett å kome til gudsteneste i kyrkja. Då kunne hustpostillen verte ei slags erstatning for det. Familien samla seg kring bordet, og ein av dei vaksne las preika for dagen, slik ein ser på det kjende måleriet av Adolph Tidemand. Også song høyrde med, slik Ragnar Vigdal i si tid fortalde om.
Måleriet av Tidemand har tittelen «De ensomme gamle». Det slår meg at situasjonen, der gamle far les frå postillen, verkeleg understreker at det ikkje var fleire enn to til stades. Hadde det vore fleire i huset, hadde dei truleg site kring bordet, dei med.
Ein annan måte å spreie ordet på, var gjennom tale, eller preik. Preika er ein sentral del av innhaldet i ei høgmesse, slik fotografiet attmed syner, men også i lågkyrkjelege miljø var store og små møte med talarar ein viktig del av fellesskapet.
I tidlegare tider kunne folk samlast i hopetal for å høyre ein talar. (Kor mykje dei høyrde før ein fekk mikrofonar og høgttalaranlegg, er eg meir usikker på.) Seinar vart etermedia ein mykje nytta kanal for spreiing av Guds ord.
I dag er internett og sosiale media ein meir og meir nytta kanal for munnleg spreiing av ordet – på godt og gale.
I august 2022 hadde kona mi og eg oss ein liten biltur, der vi overnatta i Vik i Sogn. På døra til hotellet vi budde på, hang ein liten plakat om at Hove kyrkjemusikkfestival denne kvelden inviterte til orgelvesper i gamle Hove steinkyrkje.
Det var spesielt å få kome inn i dette kyrkjerommet. Rommet er dekorert slik ein trur det kan ha sett ut i mellomalderen, då kyrkja var ny. Over altaret står ein kopi av Hovemadonnaen, som prydde kyrkja frå rundt 1250 til 1840. Å oppleve å sjå ein slik skulptur opplyst av berre levande lys var ei sterk og vakker oppleving – sjå biletet attmed.
Musikken vart dels framført på eit lite orgel, og dels av eit lite kammerkor. Orgelmusikken var engelsk og tysk, frå 1700-talet, medan koret song engelsk kyrkjemusikk frå 15- og 1600-talet, samt eit stykke gregoriansk musikk – med andre ord musikk frå middelalderen. I tillegg fekk alle som var til stades, høve til å bidra til salmesongen, kvar med sitt nebb.
Det høyrer også med at eitt av innslaga denne kvelden var ein tekst henta frå Det nye testamentet.
Med andre ord: Ved å vere til stades på denne hendinga, fekk vi som var til stades dele ei fin oppleving. Men vi fekk også møte ulike kulturelle og religiøse uttrykk – song, instrumentalmusikk, lesing, biletkunst, arkitektur – frå heilt andre tidsepokar enn vår eigen, og vi kunne kjenne på ein slags fellesskap med dei som i si tid skapte desse uttrykka, og med dei som framførte dei for oss der og då.
Eg trur at dette er ein viktig del av den kristne kulturarven: Vi møter det kristne tankegodset på ulike måtar. Men innhaldet kan vi kjenne att, av di vi har våre eigne referansar til det. På den måten får vi ei påminning om at sjølv om vi er mange og til dels svært ulike, er vi likevel eitt.